Και πάλι για τον Γρηγόριο Ε’ με λογικά επιχειρήματα-Με ιστορικές αποδείξεις

Πέτρος Πετράτος

Σε τοπική ειδησεογραφική ιστοσελίδα αναρτήθηκαν πρόσφατα δύο κείμενα του αγαπητού μου Τάσου Βαλλιανάτου, το πρώτο στις 4-4-2022 με τίτλο «Μια Απάντηση για την Επανάσταση του 1821 και το Μήνυμά της» και το δεύτερο στις 5-4-2022 με τίτλο «Επανάσταση του 21: Ο Βαλλιανάτος “βάζει στη θέση του” τον Πετράτο. Οι 3 ανακρίβειες και η … δογματική αλήθεια» και με υπότιτλο «Aπάντηση στον κ. Πέτρο Πετράτο για τον Πατριάρχη Γρηγόριο Ε! Β μέρος!».

Ο Τάσος Βαλλιανάτος ήταν παλιός καλός μαθητής μου, του οποίου παρακολουθώ, όσο μπορώ, την εξέλιξη και σταδιοδρομία του και χαίρομαι για την κοινωνική του δραστηριότητα. Θέλοντας, προφανώς, να συμμετάσχει στο διάλογο για το 1821, δημοσιοποίησε τις απόψεις του με τα δύο παραπάνω κείμενα. Προκαταβολικά θα ήθελα να του πω ότι δεν υπάρχει λόγος να νιώθει ότι βρίσκεται «σε δύσκολη θέση», όπως σημειώνει στο  δεύτερο κείμενό του, επειδή πρέπει ή «αναγκάζεται» ή θεωρεί επιβεβλημένο να απαντήσει στα γραφόμενά μου. Αντίθετα, εγώ χαίρομαι γι’ αυτό. Σημασία έχει να υπάρχει καλή διάθεση και αμοιβαίος σεβασμός – από τη δική μου πλευρά υπάρχουν και τα δύο. Πάντοτε η συζήτηση, ο διάλογος, όταν γίνεται με κατανόηση, με τεκμηριωμένο λόγο και χωρίς αφορισμούς, βοηθάει, είναι χρήσιμος και για τις δυο πλευρές.

Είναι αλήθεια ότι θέτει αρκετά ζητήματα με τα κείμενά του: έθνος, ελληνική συνείδηση,  περιεχόμενο της Ελληνικής Επανάστασης, ιστορική επιστήμη και ιστορικοί, δογματισμός και φυσικά ο πατριάρχης Γρηγόριος Ε΄. Αυτό που σε αυτήν τη συγκυρία μας ενδιαφέρει είναι το θέμα του Γρηγορίου Ε΄, για το οποίο και θα απαντήσω. Τα υπόλοιπα απαιτούν αρκετές απαντητικές σελίδες: είναι αρκετά σύνθετο π.χ. το ζήτημα του έθνους ή της συγκρότησης εθνικής συνείδησης, είναι ποικίλες οι παράμετροι του δογματισμού, είναι ενδιαφέρουσα μια συζήτηση για τη μεθοδολογία της ιστορίας και για το ρόλο των ιστορικών – για το περιεχόμενο της Επανάστασης του 1821 έχω ήδη γράψει βασικά πράγματα. Είμαι, πάντως, στη διάθεσή του για διευκρινίσεις, βιβλιογραφία κ.λπ.

 

►    Έγραψα αρκετά στα προηγούμενα κείμενά μου για τις αντιλήψεις και για τη στάση του πατριάρχη Γρηγορίου Ε΄. Προσπάθησα να εξηγήσω, όσο τεκμηριωμένα μου επέτρεπε ο χώρος αυτής της δημοσίευσης/ανάρτησης, ότι το ζήτημα δεν είναι ειδικά ο Γρηγόριος Ε΄ αλλά γενικά το Πατριαρχείο και ο ρόλος του μέσα στην οθωμανική διοίκηση. Αν δεν κατανοήσουμε τη σχέση του Πατριαρχείου με την Υψηλή Πύλη, δε θα μπορέσουμε να συνεννοηθούμε.

Αλλά ας ξεκινήσουμε ξανά τη «συζήτηση»:

  • Συμφωνούμε ότι ο Γρηγόριος Ε΄ αφόρισε την Επανάσταση. Το αφοριστικό κείμενο πρωτοδημοσιεύτηκε στο ελληνικό περιοδικό «Λόγιος Ερμής», που τυπωνόταν στη Βιέννη, το δημοσίευσε αργότερα και ο Ιωάννης Φιλήμων στο έργο του «Δοκίμιον ιστορικόν περί της Ελληνικής Επαναστάσεως» (1859) και ο Σπυρίδων Τρικούπης στο έργο του «Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως» (1888).
  • Εμείς εξηγήσαμε στα προηγούμενα κείμενά μας γιατί ο πατριάρχης αφόρισε την Επανάσταση. Ο Τάσος Βαλλιανάτος (Τ.Β.) δε συμφωνεί. Είναι δικαίωμά του. Ισχυρίζεται, αντίθετα, ότι το έκανε αυτό ο πατριάρχης, για να σώσει τους χριστιανούς από τις σφαγές, που, όπως σωστά γράφει είχαν ήδη αρχίσει. Έκανε δηλαδή έναν ελιγμό, προκειμένου να ρίξει στάχτη στα μάτια του σουλτάνου, για να αποφευχθούν τα χειρότερα. Και χρησιμοποιεί το εξής επιχείρημα: ένας ιεράρχης «που έζησε το 1821 στο στόμα του λύκου έχοντας την ευθύνη της Ζωής της Τιμής και της περιουσίας εκατομμυρίων Χριστιανών Ελλήνων στα χέρια του» [καμιά αντίρρηση],«απέναντι στην επερχόμενη γενοκτονία αφόρισε τυπικά την Επανάσταση» [για το «τυπικά» θα πούμε παρακάτω] και άρα, κατά τη γνώμη του, «δε φέρθηκε ως επιπόλαιος “ψευτόμαγκας” αλλά προσπάθησε όσο μπορούσε να σώσει τον Ελληνισμό της Πόλης».

► Σε αυτά που ισχυρίζεται ο Τ.Β. έχω να παρατηρήσω τα εξής:

▬ Ο Κορδάτος, τον οποίο ο Τ.Β. αναφέρει σε κάποιο άλλο σημείο των κειμένων του, έχει σχολιάσει ως εξής αυτήν τη στάση του πατριάρχη: «Οι πραγματικοί πατριώτες που έχουν μεγάλα ηγετικά πόστα θυσιάζονται σε τέτοιες στιγμές».

▬ Ο τελευταίος Βυζαντινός αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, που ενώ είχε συμβιβαστική πρόταση από τον Μωάμεθ, προτίμησε να πεθάνει «παίρνοντας στο λαιμό του», θα λέγαμε, και όλον τον πληθυσμό της Πόλης, δεν μπορεί, νομίζω, να χαρακτηριστεί «ψευτόμαγκας», επειδή ήθελε να πολεμήσει μέχρι τέλους, για να υπερασπιστεί το κράτος και τους υπηκόους του.

▬ Πληροφορώ τον αγαπητό μου Τ.Β. ότι ο μητροπολίτης Αγχιάλου (πόλη, σήμερα, της Βουλγαρίας), ο Ευγένιος (Ευγένιος Καραβίας από την Ιθάκη), για τον οποίο γράφει – και σωστά – ο Τ.Β. ότι απαγχονίστηκε εκείνες τις μέρες των σφαγών μαζί με τον Γρηγόριο Ε΄ και άλλους μητροπολίτες, είναι χρήσιμο να γνωρίζουμε ότι αρνήθηκε να υπογράψει τον αφορισμό της Επανάστασης, ούτε τον διάβασε στην εκκλησία του, παρά τις πιέσεις και απειλές των οθωμανικών αρχών‧ στο πλαίσιο των διωγμών και σφαγών από το σουλτάνο μεταφέρθηκε σιδηροδέσμιος πάνω σε άλογο από την Αγχίαλο στην Κωνσταντινούπολη (σκεφτείτε απόσταση και είχε την ηλικία του – ήταν ένα μαρτύριο), όπου αρνήθηκε να απαντήσει στις ερωτήσεις του ανακριτή‧ στη φυλακή εμψύχωνε τους άλλους συγκρατούμενούς του μητροπολίτες‧ μαρτυρείται ότι με θάρρος και ψυχραιμία αντιμετώπισε τον απαγχονισμό του‧ το σώμα του ρίχτηκε στη θάλασσα του Γαλατά, όπως και αρκετών άλλων τότε απαγχονισθέντων αρχιερέων. – Άγνωστη, μάλλον, η περίπτωση της ηρωικής μορφής του μητροπολίτη Ευγένιου, υπερβολικά πολύς ο λόγος για τον Γρηγόριο Ε΄, προκειμένου να τον ηρωοποιήσουμε… Διαφορετικό ήθος.

 

► Κι αν ακόμη δεχτούμε ότι ο αφορισμός ήταν ένας ελιγμός και άρα προϊόν εξαναγκασμού, όπως υποστηρίζει ο Τ.Β., τότε οφείλει να απαντήσει στο εξής: Μαζί με το κείμενο του αφορισμού ο Γρηγόριος Ε΄ είχε στείλει στους μητροπολίτες και δύο επιστολές-εγκυκλίους, τις οποίες βέβαια δεν τον υποχρέωσε ο σουλτάνος να τις στείλει. Σε μια από αυτές διαβάζουμε: «Και εντελλόμεθα και παραγγέλλομεν πάσιν υμίν τοις κατά τόπον αρχιερεύσι […] να διακηρύξητε την απάτην των ειρημένων κακοποιών και κακοβούλων ανθρώπων [αναφέρεται στον Αλ. Υψηλάντη και γενικά στους Έλληνες επαναστάτες] και να τους υποδείξητε και να τους στηλιτεύσητε πανταχού ως κοινούς λυμεώνας [= καταστροφείς] και ματαιόφρονας και να προσέχητε όσον το δυνατόν εις τας απάτας αυτών και ραδιουργίας». Τα πιστεύει αυτά που γράφει ο πατριάρχης ή όχι;  Είναι πεποίθησή του ή όχι η αντίθεσή του στην Επανάσταση;

 

  • «Αφόρισε τυπικά την Επανάσταση», γράφει ο αγαπητός Τ.Β.Ή, με άλλα λόγια, όπως γράφει σε άλλο σημείο, ήταν «ψεύτικος» ο αφορισμός. Τι σημαίνει «τυπικός» αφορισμός; Υπάρχει «τυπικός» και «ουσιαστικός» αφορισμός; Τι σημαίνει «ψεύτικος» αφορισμός; Υπάρχει «αληθινός» και «ψεύτικος» αφορισμός; Ένας αφορισμός είναι πάντοτε ένας αφορισμός.

► Ακολουθούν τα σχόλια και οι απορίες μου:

▬ Αν είναι έτσι, δηλαδή «τυπικός» και όχι «ουσιαστικός», «ψεύτικος» και όχι «αληθινός», τότε ένας πατριάρχης έχει το δικαίωμα, ή, αν θέλετε, έχει το… θράσος να παίζει με το Κανονικό Δίκαιο, δηλαδή με τους Ιερούς Κανόνες, όπως δέχεται η Εκκλησία, των Αποστόλων και των Συνόδων; (Σίγουρα ο Τ.Β. και λόγω της ιδιότητάς του αντιλαμβάνεται πολύ καλύτερα από τον καθένα μας τι σημαίνει αυτό).

▬ Θα αναφέρω ένα παράδειγμα: επιτρέπεται ένας παπάς να τελέσει έναν εικονικό γάμο; Δε θα είναι ιεροσυλία; Δε θα είναι παραβίαση των Κανόνων;

▬ Με βάση τη νομική και τη θεολογική επιστήμη δεν ισχύουν οι φράσεις «αφόρισε τυπικά την Επανάσταση», «αφόρισε ουσιαστικά την Επανάσταση» ή δεν υφίσταται «αληθινός» και «ψεύτικος» αφορισμός. Άλλωστε, ο αφορισμός, ως πραγματικός που ήταν, υπογράφτηκε πάνω στην Αγία Τράπεζα, όπως αναγράφεται στο ίδιο το αφοριστικό κείμενο. Εκτός αν κάποιοι υψηλόβαθμοι ιερωμένοι μπορούν και να … παίζουν πάνω στην Αγία Τράπεζα. Εκτός αν δεχόμαστε, αν δέχεται η Εκκλησία ότι ο σκοπός αγιάζει τα μέσα…

▬ Επειδή ξεκίνησε η Επανάσταση, δε σημαίνει, όπως ισχυρίζεται ο Τ.Β., ότι ήταν «ψεύτικος» ο αφορισμός. Απλά και μόνο δεν κατόρθωσε να επηρεάσει την εξέλιξη των πραγμάτων. Το νερό είχε μπει στο αυλάκι…

▬ Επειδή ο σουλτάνος απαγχόνισε τον πατριάρχη, δε σημαίνει ότι τον εκτέλεσε, επειδή υποστήριζε την Επανάσταση… ή επειδή κατάλαβε ότι «ήταν ψεύτικος» ο αφορισμός.

 

  • Και για να ολοκληρώσουμε τη «συζήτησή» μας:

Ο αφορισμός έγινε. Και έγινε κανονικότατα, όπως το επιβάλλουν οι Ιεροί Κανόνες. Απαγχονίστηκε βέβαια ο πατριάρχης, όχι βέβαια επειδή ήταν υπέρμαχος της Επανάστασης – είτε φανερά, είτε «υπόγεια», είτε άμεσα, είτε έμμεσα – αλλά επειδή δεν κατάφερε να κατευνάσει τις φιλεπαναστατικές τάσεις των πιστών του. Αυτά λέει η επιστημονική ανάγνωση των τεκμηρίων. Όλα τα άλλα δεν έχουν καμιά σχέση με την ιστορική επιστήμη.

► Πάμε και σε μια τελευταία προσπάθεια να πειστεί ο αγαπητός Τ.Β. Είναι αλήθεια ότι δεν είναι σωστό να κρίνουμε έναν άνθρωπο από μια πράξη του. Σωστό είναι να δούμε το σύνολο της δράσης του. Εξάλλου, όπως είναι σε θέση να γνωρίζει πολύ καλά ο Τ.Β. λόγω της επαγγελματικής του ενασχόλησης, το Δικαστήριο παίρνει πάντοτε υπόψη του τον «πρότερον έντιμον βίον» του κατηγορουμένου. Ποιος ήταν, λοιπόν, ο πρότερος, ο προεπαναστατικός βίος του Γρηγορίου; Μέχρι το 1820 είχε δώσει τεκμηριωμένα δείγματα αντεπαναστατικής αντίληψης και συμπεριφοράς. Αναφέραμε αρκετά στα προηγούμενα κείμενά μας: εγκύκλιος για την απόσυρση και καταστροφή των έργων του Ρήγα (1798), δίωξη ιερωμένων διαφωτιστών, εγκύκλιος κατά των φιλοσοφικών μαθημάτων (1819). – Να υπογραμμίσω στο σημείο αυτό ότι δεν ήταν κάποια «διαφωνία του Πατριάρχη με το Ρήγα Φεραίο και άλλους Διαφωτιστές», όπως έχει σημειώσει ο Τ.Β., αλλά ήταν πραγματική δίωξη του Ρήγα και των Διαφωτιστών. Η διαφωνία είναι θεμιτή, η δίωξη όμως…

▬Μπορούμε να αναφέρουμε κι άλλες «θεάρεστες» ενέργειές του, όπως εγκύκλιος προς τους Επτανησίους (1798), με την οποία τους καλούσε να διώξουν τους «άθεους» Γάλλους από τα νησιά τους, επειδή έχουν  παραπλανήσει τους ανθρώπους «με το δέλεαρ της ελευθερίας και με την πρότασιν της ομοιότητος και ισότητος» [τινάζει δηλαδή στον αέρα όλες τις νεωτερικές ιδέες της ελευθερίας, της ισότητας, της κοινωνικής δικαιοσύνης] και να δεχτούν … τους Ρωσότουρκους.

▬Και μια που ο αγαπητός Τ.Β. ανέφερε στο πρώτο κείμενό του την Μπουμπουλίνα, εγκωμιάζοντάς την – και σωστά – που διέθεσε τα πλοία της και τη χρηματική της περιουσία υπέρ του Αγώνα, χρήσιμο είναι να τον πληροφορήσω ότι κι αυτή δεν ξέφυγε από τα αφοριστικά επιτίμια του Γρηγορίου Ε΄: μια οικογενειακή διένεξη της Μπουμπουλίνας με τους δυο γιους του δεύτερου συζύγου της (οι δύο σύζυγοί της ήταν καραβοκύρηδες, αλλά είχαν χαθεί στη θάλασσα) έφτασε μέχρι το Πατριαρχείο. Ο αφορισμός του Γρηγορίου Ε΄ σε συνδυασμό με τις οικονομικές κυρώσεις των Οθωμανών αποτέλεσαν, σύμφωνα με κάποιους ερευνητές, ένα ενορχηστρωμένο σχέδιο της Υψηλής Πύλης και του Πατριαρχείου. Τελικά, η αγωνίστρια, χάρη στη μεσολάβηση του ρωσικού παράγοντα, αποσόβησε τις συνέπειες που θα είχαν όλα αυτά για τα πλοία της, τα οποία, εννοείται, διέθεσε στον Αγώνα.


► Και επειδή ο αγαπητός Τ.Β. με απόλυτη βεβαιότητα στο δεύτερο κείμενό του αναφέρει ότι «όλα [τα] ιστορικά δεδομένα έχουν καταρρίψει τις παλαιές (δεκαετίας του ’80) ανεπίκαιρες επιστημονικά αυτές θέσεις [αυτές δηλαδή που σε γενικές γραμμές υποστήριξα στα δικά μου κείμενα για το Πατριαρχείο και τον Γρηγόριο Ε΄], οι οποίες είναι οι γνωστές θέσεις Κορδάτου και κάποιων μαρξιστών ιστορικών, ως αναληθή και ιστορικώς αναπόδεικτα θεωρήματα», θα μπορούσα πολλά, πάμπολλα, να του απαντήσω. Σημειώνω μόνο την εκτίμηση του Σπυρίδωνα Τρικούπη, ο οποίος έζησε και δραστηριοποιήθηκε στα χρόνια της Επανάστασης και ο οποίος ούτε τον Μαρξ είχε διαβάσει, ούτε τον Κορδάτο είχε γνωρίσει. Να τι γράφει ο Σπ. Τρικούπης: «ο πατριάρχης [Γρηγόριος Ε΄] συνωμότης κατά της τουρκικής εξουσίας δεν ήτο, και όχι μόνον ουδόλως εθάρρυνε την ελληνικήν εθνεγερσίαν, αλλά και πάντοτε απέτρεπε τους προς ους διελέγετο φιλεπαναστάτας, θεωρών εθνοφθόρον το τοιούτον τόλμημα». Τι σημαίνει αυτό απλά ελληνικά; Ο Γρηγόριος Ε΄ δε συνωμοτούσε κατά του σουλτάνου, δεν επιζητούσε να αποτινάξει τον οθωμανικό ζυγό, και όχι μόνο δεν ενθάρρυνε την Επανάσταση, αλλά πάντοτε απέτρεπε τον καθένα που μιλούσε για επανάσταση και αγώνα κατά των Οθωμανών, υποστηρίζοντας μάλιστα ότι μια τέτοια εξέγερση θα είναι «εθνοφθόρα», θα κάνει δηλαδή κακό, θα κάνει ζημιά στο έθνος των Ελλήνων!!!

  • Ερχόμαστε, τέλος, στις τρεις «ανακρίβειες», που αναφέρει ο Τ.Β. στο δεύτερο κείμενό του.

Η πρώτη ανακρίβεια είναι … ανακριβής: Έχουμε αναφέρει ποια ήταν η πραγματική σχέση του Πατριαρχείου με την Υψηλή Πύλη και έχουμε εξηγήσει γιατί ο κάθε πατριάρχης, σύμφωνα με την οθωμανική διοίκηση, ήταν αξιωματούχος του σουλτάνου. Αυτή είναι αδιαμφισβήτητη πραγματικότητα – μας αρέσει, δε μας αρέσει. Ο πατριάρχης εκτελέστηκε ως Οθωμανός αξιωματούχος, επειδή δεν εκτέλεσε καλά την υπηρεσία του, άρα ως προδότης του Οθωμανικού κράτους, και όχι επειδή επαναστάτησε κατά του σουλτάνου. Να, πώς ακριβώς έχει διατυπωθεί η αιτία της καταδίκης του: «διέπραξεν επάρατον προδοσίαν ουχί μόνον κατά της υψηλής κυβερνήσεως, αλλ’ εμμέσως και έναντι του ιδίου αυτού έθνους».

▬ Ο σουλτάνος στο κατηγορητήριο καταλόγιζε στον Γρηγόριο Ε΄ ανοχή ή και συμμετοχή στις επαναστατικές διεργασίες των Ελλήνων. Έχει κι αυτό την εξήγησή του. Αναφέρω μόνο τα εξής  για έναν επιπρόσθετο προβληματισμό: Ο Γρηγόριος Ε΄ διετέλεσε πατριάρχης τρεις φορές: 1797-1798 και μετά καθαιρέθηκε – επανήλθε στον πατριαρχικό θρόνο το 1806-1808 και μετά καθαιρέθηκε – επανήλθε το 1818-1821. Άραγε, τι σημαίνει αυτή η «αλλαξοπατριαρχία»; Η ιστορική έρευνα έχει αποδείξει ότι σχετίζεται με διαβολές του «ανταγωνιστή» του Ευγένιου Β΄, ο οποίος τον διαδέχτηκε στο θρόνο, λίγο πριν από τον απαγχονισμό. Το γνωρίζουμε αυτό; Δηλαδή, όταν απαγχονίζεται ο Γρηγόριος Ε΄ τυπικά δεν είναι πατριάρχης, γιατί ήδη ο σουλτάνος έχει εγκρίνει νέο πατριάρχη τον μητροπολίτη Πισιδίας Ευγένιο, ο οποίος στο μεταξύ είχε συκοφαντήσει τον Γρηγόριο Ε΄ στον σουλτάνο ότι δήθεν ήταν μπλεγμένος στην Επανάσταση – πληροφορία που τη χρησιμοποίησε ο σουλτάνος στο κατηγορητήριό του. Αλλά αυτό δε σημαίνει, όπως έγραψε στο πρώτο κείμενό του ο Τ.Β., ότι ο πατριάρχης «στήριξε υπόγεια [!]    την Ελληνική Επανάσταση και [γι’ αυτό] το πλήρωσε με τη Ζωή του και [το] Μαρτύριο του». (Ας διαβάσουμε το δίτομο έργο τωνΓ. Γ. Παπαδόπουλου και Γ. Π. Αγγελόπουλου, «Τα κατά τον αοίδιμον πρωταθλητήν του ιερού των Ελλήνων αγώνος, τον Πατριάρχην Κωνσταντινουπόλεως Γρηγόριον τον Ε΄», εν Αθήναις 1865, το οποίο, παρόλο που ωραιοποιεί  και ηρωοποιεί τον πατριάρχη με διάφορες νοητικές ακροβασίες, περιλαμβάνει πολλά ενδιαφέροντα έγγραφα και άλλες πηγές).

▬ Το μόνο θετικό από όλο αυτό το θέμα με τον πατριάρχη είναι ότι λόγω του απαγχονισμού του και γενικότερα λόγω των σφαγών ευαισθητοποιήθηκε μεγάλο μέρος του υπόδουλου ελληνισμού και κινητοποιήθηκε η κοινή γνώμη της εποχής, ενώ «μπήκε στο παιχνίδι» και ο τσάρος της Ρωσίας, ο οποίος έκανε εντονότατη διακοίνωση προς την Υψηλή Πύλη για τη θανάτωση του πατριάρχη και τις σφαγές στην Κωνσταντινούπολη. Δηλαδή – ας προσέξουμε την … ειρωνεία της ιστορίας – άθελά του ο Γρηγόριος Ε΄, εκείνος δηλαδή που δεν ήθελε την Επανάσταση, συνέβαλε εξαιτίας του θανάτου του στην ενδυνάμωση της Επανάστασης…

 

►Η δεύτερη ανακρίβεια είναι γενικά σωστή. Αλλά εγώ δεν αναφέρθηκα στις άλλες διώξεις και εκτελέσεις. Πράγματι εκτελέστηκαν και άλλοι, ιερωμένοι και λαϊκοί, πολλοί από τους οποίους είναι αυτοί που αναφέρει ο Τ.Β.

▬ Και τούτο, επειδή, υπηρετώντας στον οθωμανικό μηχανισμό, αντί να προστατεύσουν τη σουλτανική εξουσία, την υπονόμευσαν κατά την εκτίμηση του σουλτάνου και άρα έπρεπε να τιμωρηθούν.

▬ Και εδώ, με την ευκαιρία αυτή, να σημειώσω κάτι σχετικό, που ίσως να μην είναι γνωστό: Πριν από την υπογραφή του αφορισμού (υπογράφτηκε όχι μόνο από τον πατριάρχη αλλά από 22 συνοδικούς μητροπολίτες) ο πατριάρχης κάλεσε σε κοινή σύσκεψη για το θέμα αυτό τα μέλη της πατριαρχικής Συνόδου αλλά και τους Φαναριώτες δραγουμάνους της Υψηλής Πύλης και του Στόλου, και άλλους παρεπιδημούντες αρχιερείς, και Έλληνες μεγαλεμπόρους. Στη σύσκεψη ήταν παρών και αντιπρόσωπος της Πύλης [όχι, που δε θα ’ταν], ο οποίος διάβασε το σουλτανικό φιρμάνι. Όλοι οι παρόντες δήλωσαν ότι δεν έχουν καμιά σχέση με το κίνημα του Αλ. Υψηλάντη στη Μολδοβλαχία, το οποίο και αποδοκίμασαν, ενώ εκδήλωσαν προθυμία να στηρίξουν την εξουσία του σουλτάνου. Και αποφάσισαν να εκδοθεί απόφαση, με την οποία θα αφοριζόταν ο Α. Υψηλάντης και γενικά η Επανάσταση.

 

Η τρίτη ανακρίβεια είναι … ανακριβής.Επισημαίνω στον αγαπητό Τ.Β. ότι δεν έγραψα αυτό που γράφει ότι είπα.

▬ Εγώ έγραψα:«Σημειώνουμε εδώ ότι αυτή η όλη συντηρητική, αντεπαναστατική, αντεθνική στάση του Πατριαρχείου της Κωνσταντινούπολης δεν είναι άμοιρη της τελικής κατάληξης, που οδήγησε στο Αυτοκέφαλο της Ελλαδικής Εκκλησίας» Δηλαδή δεν ισχυρίζομαι ότι το Αυτοκέφαλο έγινε αποκλειστικά μόνο λόγω της αντεπαναστατικής στάσης του Πατριαρχείου. Ισχυρίζομαι ότι και αυτή η στάση έπαιξε το ρόλο της, μέτρησε στην τελική απόφαση. Άλλο το ένα και άλλο το άλλο. Έτσι δεν είναι;

▬Σίγουρα είχαν το στόχο τους και οι Βαυαροί, σίγουρα είχαν τους προβληματισμούς τους και οι ελλαδικοί ιεράρχες, σίγουρα υπήρχαν τότε κι άλλες συγκυρίες. Αλλά οι σύγχρονοι μελετητές αποδέχονται και την επίδραση που είχε ο ρόλος της τότε ανώτατης ιεραρχίας σε αυτήν την κατάληξη. Άλλωστε, είχαμε σημειώσει στα προηγούμενα κείμενά μας με συγκεκριμένα στοιχεία ότι ουσιαστικά είχε διακοπεί η επαφή των επαναστατημένων Ελλήνων με το Πατριαρχείο κατά την περίοδο της Επανάστασης.

▬ Και μια διόρθωση: Λαθεμένα αναφέρει ο Τ.Β. ότι ο βασιλιάς Όθωνας τίμησε τον Γρηγόριο Ε΄, καθώς επί της βασιλείας του πραγματοποιήθηκε η ανακομιδή των λειψάνων του πατριάρχη. Τον Απρίλιο του 1871, που έγινε η ανακομιδή, ο Όθωνας είχε φύγει από την Ελλάδα. Ο Γεώργιος Α΄ βασίλευε τότε και πρωθυπουργός ήταν ο Αλ. Κουμουνδούρος και το σκάφος που παρέλαβε από την Οδησσό τη δρύινη λάρνακα με τα λείψανα, ήταν το κρατικό ατμόπλοιο «Βυζάντιον» και όχι η βασιλική θαλαμηγός «Ουρανία». Αξίζει να διαβάσει κανείς τη μελέτη του  Χάρη Εξερτζόγλου, «Πολιτικές τελετουργίες στη νεώτερη Ελλάδα. Η μετακομιδή των οστών του Γρηγορίου Ε΄ και η πεντηκονταετηρίδα της Ελληνικής Επανάστασης», στο περιοδικό «Μνήμων», τόμος 23 του 2001, σελ. 153-182.

 

  • Οφείλω, πάντως, να πω στον αγαπητό Τ.Β. ότι δε διεκδίκησα «δογματικά την απόλυτη ιστορική αλήθεια». Αυτό κατάλαβε από όλα αυτά που έγραψα στα προηγούμενα κείμενά μου; Αυτό κατάλαβε από τον τρόπο που εξέθεσα τις απόψεις μου; Αν είναι έτσι, τότε θα τον παρακαλούσα να τα ξαναδιαβάσει με προσοχή και να ανατρέξει στις πηγές που αναφέρομαι.

► Προφανώς και δεν «έκαναν λάθος» ο Νικόλαος Σκλάβος που ανέσυρε τη σορό του πατριάρχη, ο Γεώργιος Αβέρωφ που χρηματοδότησε την κατασκευή του αγάλματος του Γρηγορίου Ε΄, το Πανεπιστήμιο Αθηνών που διέθεσε το χώρο για το στήσιμο του αγάλματος, και ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης που απήγγειλε το ποίημά του κατά την τελετή των αποκαλυπτηρίων του αγάλματος στις 25 Μαρτίου 1872. Ο καθένας έκανε τη δική του ενέργεια, η κάθε πλευρά είχε τις δικές της προσδοκίες και στοχεύσεις με τις πρωτοβουλίες που πήρε.

► Έχει, όμως προβληματιστεί για τη γειτνίαση των αγαλμάτων Κοραή, Ρήγα και Γρηγορίου Ε΄ στον εμβληματικό χώρο του πρώτου ανώτατου πνευματικού ιδρύματος της χώρας, του Πανεπιστημίου Αθηνών; Θα του πρότεινα να διαβάσει, ανάμεσα στα διάφορα που έχουν γραφτεί για το θέμα αυτό, το εξής: Χριστίνα Κουλούρη, Φουστανέλες και χλαμύδες. Ιστορική μνήμη και εθνική ταυτότητα 1821-1930, εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2020, σελ. 149-161, το κεφάλαιο με τίτλο «Μια αταίριαστη τριάδα». (Πάντως, παρεμπιπτόντως, έχω καταστενοχωρηθεί, επειδή στη θέση που μια προηγούμενη κυβέρνηση είχε αποφασίσει να στήσει … το άγαλμά μου, η σημερινή κυβέρνηση αποφάσισε να στήσει το άγαλμα … του Τάσου Βαλλιανάτου – κι εγώ «κάνω χιούμορ»).

► Και επιπλέον να διαβάσει το ποίημα «Αμανές» του «δικού» μας Μικέλη Άβλιχου, με το οποίο ο Ληξουριώτης ποιητής σατιρίζει τον Βαλαωρίτη και το ποίημά του για τον πατριάρχη. Θα το βρει στο περιοδικό Κεφαλληνιακά Χρονικά, τόμος 1 (1976), σελ. 1-50, όπου δημοσιεύεται σχετικό ενδιαφέρον άρθρο του «δικού» μας, μακαρίτη τώρα, Γιώργου Αλισανδράτου, έξοχου νεοελληνιστή, με τίτλο «Ο “Αμανές” του Μικέλη Άβλιχου. (Βαλαωρίτης, Άβλιχος, Πανάς, Κονεμένος, Παλαμάς)». Από αυτό το ποίημα ας μου επιτρέψει ο αγαπητός Τ.Β να του αφιερώσω  κι εγώ κάποιους στίχους – καμιά σχέση με τις μεγαλοστομίες του Βαλαωρίτη.

 

«Πώς μας θωρείς σαν άλαλος; Πού τρέχει το μυαλό σου;

…………………………………………………………..

Σαν τι άλλο θέλεις από μας, σαν τι ποθάει η καρδιά σου;

……………………………………………………………….

Μη το πολύ το μιντζιβί [= άρωμα, μεταφορικά: οι μεγάλοι έπαινοι], μην το πολύ λιβάνι,

Που σόκαψε η αγάπη μας, στα νεύρα μη σε πιάνει;

Μη θέλεις να σου κάμουμε καμία λεμονάδα;

Θέλεις καφέ; Θέλεις νερό; Ή κίτρο ή βυσσινάδα,

να κατακάτση το κακό, και η φύση η τρομασμένη

να ξανασάνη ως κι αυτή κι εμείς οι σαστισμένοι;…

Μίλησε, πες μας ποιητή, σαν τι είναι το κακό σου;…

……………………………………………………………..

 

Υ.Γ.προς τον αγαπητό μου Τάσο Βαλλιανάτο σχετικά με την «ιστορική ερώτηση», που ανέφερε στο πρώτο κείμενό του.

Η πρότασή μου είναι διττή: Η Ιακωβάτειος Βιβλιοθήκη σκοπεύει να οργανώσει εκδήλωση για τη Μικρασιατική Καταστροφή‧ προτείνουμε, λοιπόν, στον Τ. Βαλλιανάτο να αναλάβει να μιλήσει για το θέμα που υποδεικνύει (καλό είναι να γνωρίζουμε την απάντησή του μέχρι τα τέλη Ιουνίου). Αναλαμβάνω, αν θέλει, να μιλήσω για το ίδιο θέμα σε ανάλογη εκδήλωση, που θα μπορούσε να διοργανώσει η Κεφαλληνιακή Αδελφότητα Αθηνών.

Θα ήθελα, όμως, να τον ρωτήσω, μήπως θα ήταν σωστό, για λόγους ιστορικής αλήθειας, να συμπεριλάβουμε στις ομιλίες μας και τη συμβολή και των Γάλλων και των Ιταλών, μια και οι συμφωνίες, που υπέγραψε ο Κεμάλ μαζί τους, έγιναν τον ίδιο μήνα, το Μάρτιο του 1921, με διαφορά λίγων ημερών; Να θυμίσω μόνο ότι οι Γάλλοι και οι Ιταλοί ήταν τότε σύμμαχοι της Ελλάδας, ενώ οι Σοβιετικοί δεν ήταν. Να θυμίσω, επίσης, ότι μόλις πριν από δυο χρόνια, το 1919, η ελληνική κυβέρνηση είχε στείλει στρατιωτικό σώμα στην Ουκρανία, για να συμβάλει στην καταστολή της Ρωσικής Επανάστασης. Έτσι, «για να μην πιάνουμε την Ιστορία από όπου μας βολεύει»…

Σας ευχαριστώ για την υπομονή σας.